آیه 64 سوره بقره

ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَلَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَكُنْتُمْ مِنَ الْخاسِرِينَ (64)

بعد از آن، نقض ميثاق و عهد ايشان را بيان مى‌فرمايد:

ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ‌: پس پشت نموديد و اعراض كرديد از وفاى به آن ميثاق، و نقض عهد نموديد بعد از قبولى آن و تعهّد به وفاى به آن. فَلَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ‌: و اگر نبود فضل خدا بر شما و بخشايش او نسبت به شما، به توفيق دادن به توبه و يا به وجود مقدّس محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه شما را به حق دعوت نموده و راه مستقيم را مبرهن ساخته، لَكُنْتُمْ مِنَ الْخاسِرِينَ‌: هر آينه بوديد از زيانكاران و مغبونان، به انهماك در معاصى و گمراهى.

از ابو العاليه نقل شده كه مراد به فضل اللّه سلام و مراد به رحمت قرآن مى‌باشد. يعنى اگر نبود اسلام و قرآن كه از فضل و رحمت سبحانى به شما

تفسير اثنا عشرى، ج‌1، ص: 166

شده، هر آينه از زيانكاران بوديد در زمان فترت‌ «1».

ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَلَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَكُنْتُمْ مِنَ الْخاسِرِينَ (64)

ترجمه‌

پس رو گردانديد بعد از آن پس اگر نبود فضل خدا بر شما و رحمتش هر آينه بوديد از زيانكاران.

تفسير

رو گرداندند پيشينيان شما از قيام بعهد الهى و وفاى بآن و اگر خداوند تفضّل نمى‌فرمود و مهلت نميداد بشما براى توبه و انابه از مغبوبان بوديد.

ثُم‌َّ تَوَلَّيتُم‌ مِن‌ بَعدِ ذلِك‌َ فَلَو لا فَضل‌ُ اللّه‌ِ عَلَيكُم‌ وَ رَحمَتُه‌ُ لَكُنتُم‌ مِن‌َ الخاسِرِين‌َ (64)

(سپس‌ اعراض‌ نموديد ‌بعد‌ ‌از‌ اخذ ميثاق‌ ‌پس‌ ‌اگر‌ فضل‌ و رحمت‌ ‌خدا‌ ‌بر‌ ‌شما‌ نبود ‌هر‌ آينه‌ ‌از‌ زيانكاران‌ بوديد).

تولّي‌ بمعني‌ استدبار (پشت‌ كردن‌) كنايه‌ ‌از‌ اعراض‌ و مخالفت‌ ‌است‌ و (‌من‌ ‌بعد‌ ‌ذلک‌) ‌يعني‌ ‌از‌ اخذ ميثاق‌.

و ‌از‌ جمله‌ فَلَو لا فَضل‌ُ اللّه‌ِ عَلَيكُم‌ استفاده‌ ميشود ‌که‌ اينها مستحق‌ عذاب‌ و خسران‌ ‌در‌ اثر اعراض‌ و مخالفت‌ شدند ولي‌ تفضل‌ و رحمت‌ الهي‌ مانع‌ ‌از‌ ‌آن‌ شد و حكمت‌ ‌اينکه‌ تفضل‌ امهال‌ آنان‌ ‌بود‌ ‌تا‌ موفق‌ بتوبه‌ شوند ‌ يا ‌ ‌براي‌ اينكه‌ مؤمنيني‌ ‌که‌ ‌در‌ نسل‌ ‌آنها‌ بودند بوجود آيند و ‌غير‌ اينها ‌از‌ حكمتهاي‌ ديگر، و مراد ‌از‌ رحمت‌ اعطاء نعم‌ الهي‌ و دفع‌ بليات‌ و عقوبات‌ دنيا و آخرت‌ نسبت‌ بهمه ‌آنها‌ ‌ يا ‌ بعض‌ ‌آنها‌ ‌است‌ و معني‌ خسران‌ و زيان‌ ‌در‌ ذيل‌ ‌آيه‌ شريفه‌:

الَّذِين‌َ يَنقُضُون‌َ عَهدَ اللّه‌ِ مِن‌ بَعدِ مِيثاقِه‌ِ ‌الآية‌ بيان‌ شد«1»

اشاره

(آیه 64)- ولی شما پیمان خود را به دست فراموشی سپردید «و بعد از این ماجرا، روی گردان شدید» (ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ).

«و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، از زیانکاران بودید» (فَلَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَکُنْتُمْ مِنَ الْخاسِرِینَ).

1- چگونه کوه بالای سر بنی اسرائیل قرار گرفت؟

مفسر بزرگ اسلام مرحوم طبرسی از قول «ابن زید» چنین نقل می‌کند: هنگامی که موسی (ع) از کوه طور بازگشت و تورات را با خود آورد، به قوم خویش اعلام کرد کتاب آسمانی آورده‌ام که حاوی دستورات دینی و حلال و حرام است، دستوراتی که خداوند برنامه کار شما قرار داده، آن را بگیرید و به احکام آن عمل کنید.

یهود به بهانه این که تکالیف مشکلی برای آنان آورده، بنای نافرمانی و سرکشی گذاشتند، خدا هم فرشتگان را مأمور کرد، تا قطعه عظیمی از کوه طور را بالای سر آنها قرار دهند.

در این هنگام موسی (ع) اعلام کرد چنانچه پیمان ببندید و به دستورات خدا عمل کنید و از سرکشی و تمرّد توبه نمایید این عذاب و کیفر از شما بر طرف می‌شود و گر نه همه هلاک خواهید شد.

آنها تسلیم شدند و تورات را پذیرا گشتند و برای خدا سجده نمودند، در حالی که هر لحظه انتظار سقوط کوه را بر سر خود می‌کشیدند، ولی به برکت توبه

ج1، ص86

سر انجام این عذاب الهی از آنها دفع شد».

اما در چگونگی قرار گرفتن کوه بالای سر بنی اسرائیل: این احتمال وجود دارد که قطعه عظیمی از کوه به فرمان خدا بر اثر زلزله و صاعقه شدید از جا کنده شد، و از بالای سر آنها گذشت بطوری که چند لحظه، آن را بر فراز سر خود دیدند و تصوّر کردند که بر آنها فرو خواهد افتاد.

2- پیمان اجباری چه سودی دارد؟

در پاسخ این سؤال می‌توان گفت: هیچ مانعی ندارد که افراد متمرّد و سرکش را با تهدید به مجازات در برابر حق تسلیم کنند، این تهدید و فشار که جنبه موقتی دارد، غرور آنها را در هم می‌شکند و آنها را وادار به اندیشه و تفکّر صحیح می‌کند و در ادامه راه با اراده و اختیار به وظایف خویش عمل می‌کند.

و به هر حال، این پیمان، بیشتر مربوط به جنبه‌های عملی آن بوده است و گر نه اعتقاد را نمی‌توان با اکراه تغییر داد.